Ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι: Οι φωνές της πέτρας

Ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι: Οι φωνές της πέτρας

Μες στις φωνές ακούς πουλιά, βουνά, ποτάμια, αφουγκράζεσαι το αχολόι των ανέμων!!!


Η πολυφωνία ως μουσικός όρος είναι ταυτισμένη με δύο διαφορετικά μουσικολογικά περιεχόμενα. Για τους φίλους της κλασικής μουσικής είναι ένα σύστημα μουσικής γραφής που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην περίοδο της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, για να φθάσει μέχρι τις μέρες μας σαν μια έντεχνη μουσική έκφραση. Σε διάκριση με αυτό το είδος η Λαϊκή Πολυφωνία έχει ρίζες προγενέστερες, για κάποιους ερευνητές αρχέγονες, απαντά σε ελάχιστες περιοχές του κόσμου και βασίζεται στη διαφορετικότητα των μελωδικών γραμμών έκφρασης των μελών της πολυφωνικής ομάδας. Τρία βασικά στοιχεία συνηγορούν στην παλαιότητα της καταγωγής της Λαϊκής Πολυφωνίας, η ομαδικότητα και ο φωνητικός χαρακτήρας της ερμηνείας και οι ανημίτονες πεντατονικές κλίμακες που αποτελούν τη μελωδική βάση της. Μουσική βάση του πολυφωνικού τραγουδιού, οι διάφορες μορφές της ανημίτονης πεντατονικής κλίμακας, δηλαδή σειρές πέντε φθόγγων με δεύτερες μεγάλες και τρίτες μικρές που μπορούν να φτάσουν μέχρι πέντε διαφορετικές ενώσεις των φθόγγων χωρίς την παρουσία ημιτονίων. Η λαϊκή πολυφωνία απαντιέται σπάνια. Μέσα από διαφορετικούς δρόμους εξέλιξης και επιρροών τη συναντάμε στην
Ήπειρο, τη νότια Αλβανία, την Κάτω Ιταλία, την Κορσική, τη Βοσνία, τη Σερβία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Σλοβακία, τη νότια Πολωνία, την Αιθιοπία, τη Γεωργία, το βόρειο Πακιστάν, τους νότιους πρόποδες Ιμαλαΐων, την Ινδονησία και την Ταϊβάν.

Το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι

Το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μουσικές φόρμες στην Ανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια, αλλά και στο παγκόσμιο ρεπερτόριο της λαϊκής πολυφωνίας. Οι μελωδίες των πολυφωνικών τραγουδιών, μαζί με ορισμένα ακόμη της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, είναι οι μοναδικές στον ελλαδικό χώρο που έχουν διατηρήσει την ανημίτονη πεντατονική κλίμακα (κλίμακα που αποτελείται από πέντε νότες χωρίς ημιτόνια). Η κλίμακα αυτή, σύμφωνα με κάποιους μουσικολόγους, ταυτίζεται με το δώριο τρόπο των αρχαίων Ελλήνων, την κατ' εξοχήν "ελληνική αρμονία". Δίπλα στην κλίμακά του, στοιχεία που συνηγορούν στην παλαιότατη καταγωγή του είδους αποτελούν ο φωνητικός, ομαδικός, ρητορικός και τροπικός του χαρακτήρας. Στις μέρες μας το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι το συναντάμε στα βορειοδυτικά του νομού Ιωαννίνων (χωριά του Πωγωνίου, Παρακάλαμος, χωριά βόρεια της Κόνιτσας), σε ελάχιστα χωριά στα βορειοανατολικά της Θεσπρωτίας (Τσαμαντάς, Λιάς, Βαβούρι, Πόβλα) και, κυρίως στα χωριά της ελληνικής μειονότητας στα νότια της Αλβανίας (Δερόπολη, Άνω Πωγώνι, Βουθρωτό, Χειμάρρα).

Η πολυφωνική ομάδα
Μια πολυφωνική ομάδα αποτελείται συνήθως από 4 έως 11 μέλη. Η σύνθεσή της συμπεριλαμβάνει διακριτούς ρόλους και η δομή της απηχεί, σύμφωνα με κάποιους μελετητές, στοιχεία χορού αρχαίας τραγωδίας. Παρτής ή πάρτης ή σηκωτής είναι ο κορυφαίος της πολυφωνικής ομάδας, αυτός που προλογίζει το τραγούδι εκφέροντας την κύρια μελωδία του. Ξεκινά τραγουδώντας μόνος τις πρώτες συλλαβές κάθε στίχου. Στο βορειοηπειρώτικο πολυφωνικό, ο Παρτής προλογίζει ολόκληρο τον πρώτο στίχο του τραγουδιού. Στο πωγωνίσιο ο Παρτής προλογίζει μόνο τις πρώτες συλλαβές. Του απαντά ο δεύτερος που "γυρίζει" ή τσακίζει" το τραγούδι, γι' αυτό λέγεται και γυριστής, με φωνή με μεγαλύτερη ρυθμική κίνηση, ρόλος που απαιτεί μεγάλη φωνητική ικανότητα. Χαρακτηριστική είναι η απότομη κατάληξη, το "κόψιμο" που κάνει ο Γυριστής. Όταν ο Γυριστής τραγουδά την υποτονική μια οκτάβα ψηλότερα, ονομάζεται κλώστης. Η κίνηση της φωνής αυτής, ανάμεσα στην τονική και στην υποτονική της μελωδίας, θυμίζει τον κλώστη των νημάτων που κλωθογυρίζει και ανεβοκατεβάζει το αδράχτι κάθε τόσο. Ρόλος που απαντά συχνά αλλά όχι πάντα, είναι ο ρόλος του ρίχτη, ο οποίος "ρίχνει" το τραγούδι στο τέλος του προλογίσματος του παρτή, τραγουδώντας ένα επιφώνημα ( π.χ. "αχ ωχ ωχ", "άντε βρε"). Λειτουργεί ως ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του Παρτή και των υπόλοιπων φωνών, καθώς μετά τη δική του είσοδο αρχίζει και η ομαδική εκφορά του τραγουδιού. Και μετά έρχονται οι ισοκράτες που κρατούν το "ίσο", δηλαδή το φθόγγο της τονικής της μελωδίας. Σε κάθε πολυφωνική ομάδα πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστον δύο ισοκράτες. Ο ρόλος των ισοκρατών είναι θεμελιώδης και αναντικατάστατος στη δομή της πολυφωνικής ομάδας. Όσο δυνατότερο είναι το ισοκράτημα τόσο πιο "βρονταριά πάει το τραγούδι". Η αρτιότητα της ερμηνείας του πολυφωνικού τραγουδιού προϋποθέτει την ύπαρξη, αλλά και το σμίξιμο των διαφορετικών φωνών - ρόλων της πολυφωνικής ομάδας. Έτσι, το πολυφωνικό τραγούδι προϋποθέτει τη συλλογικότητα της έκφρασης, αλλά και την αυστηρή διακριτότητα των ρόλων που απηχεί και την άγραφη ιεραρχία στη σύνθεση της ομάδας και στην κατανομή των ρόλων.

Η διεθνής συνάντηση πολυφωνικού τραγουδιού

"Οι φωνές στα πολυφωνικά τραγούδια κατοικούνται. Μες στις φωνές ακούς πουλιά, βουνά, ποτάμια, αφουγκράζεσαι το αχολόι των ανέμων. Φωνές που όταν σμίγουν γίνονται σμάρι για να ταξιδεύουν σαν πουλιά. Στις σιωπές τους φωλιάζει άρρητο, αμετάβλητο, ανεκπλήρωτο, ανεξίτηλο" (Αλέξανδρος Λαμπρίδης, καλλιτεχνικός διευθυντής διεθνούς φεστιβάλ πολυφωνικού τραγουδιού). Ένα καραβάνι πολυφωνίας ξεκίνησε το 1998 και ταξιδεύει κάθε χρόνο από τις 27 Ιουλίου έως τις 9 Αυγούστου στους τόπους της φωνής της πέτρας και της παράδοσης. Ένα ταξίδι συναντήσεων, ανακαλύψεων και μνήμης στους φυσικούς και κοινωνικούς χώρους επιβίωσης του ηπειρώτικου πολυφωνικού τραγουδιού - για να το αναγεννήσει και να το βγάλει από την "ξενιτιά του χρόνου", κάνοντάς το ξανά περήφανο. "Με το φεστιβάλ επιδιώκαμε οι φωνές να αποκτήσουν ξανά θάρρος", λέει ο Αλέξανδρος Λαμπρίδης, καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ και πρόεδρος της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Άπειρος.Σε αλώνια, φαράγγια, ξωκλήσια, πετρόκτιστες πλατείες, εγκαταλειμμένα χωριά, σε πηγές και όχθες ποταμών, το καραβάνι σμίγει ζωντανές ιστορικές φωνές της πολυφωνίας από την Πωγωνιανή, το Δολό και ένα σωρό άλλα χωριά, σε χρόνια που η συντήρηση αυτής της μουσικής μοιάζει σαν απομεινάρι της ιστορίας.Από τη Φιλιππούπολη ως τη Σικελία, διαβαίνει όλη την παραμεθόρια Μακεδονία και Ήπειρο, την Αλβανία, την Κάτω Ιταλία. Μερικά από τα χωριά που περνά η διεθνής συνάντηση είναι η Φιλιππούπολη, η Ιεροπηγή, η Γκούρα, η Μολυβδοσκέπαστη, το Κεφαλύβρυσο, το Άνω Πωγώνι, η Πωγωνιανή, η Άνω Δερόπολη, ο Άνω Παρακάλαμος, η Ελαταριά, το Πολύδροσο, η Παλιά Σαγιάδα, το Πλαίσιο, το Βουρθωτό, η Παραμυθιάκαι άλλα πολλά. Μερικούς από τους πολυφωνικούς ομίλους, σχήματα και οργανικές ζυγιές που συμμετέχουν στο φεστιβάλ και υπάρχουν σήμερα είναι: Ο γυναικείος πολυφωνικός όμιλος Άνω Δερόπολης, τα Κτίσματα Πωγωνίου, που σήμερα δεν υπάρχει, αλλά υπήρξε από τους πρόδρομους, οι γυναίκες της Πολύτσανης, ο αντρικός πολυφωνικός όμιλος στο Χλωμό, η Χαονία - οι νέοι του είδους, αλλά με 10 χρόνια πορείας -, ο πολυφωνικός όμιλος Χειμάρρας, η οικογένεια Δέδε στη Δερβίτσανη Δερόπολης, ο Παρακάλαμος, οι Πλειάδες από τη Θεσσαλονίκη, το Πολύφωνο που αποτελούνται από τα παιδιά από το Μουσείο Λαϊκών Οργάνων στην Πλάκα, η Ηπειρώτικη Ζυγιά του Κώστα Βέρδη από το Πουλιαράτη Δερόπολης με συνοδεία μουσικών οργάνων, η Ηπειρώτικη Ζυγιά του Λευτέρη Γκιόκα από τα Βρυσερά Δερόπολης και το Φοινίκη από το Βουρθωτό.